SLONOVAČA PRE SLONOVA (2)

Upotreba slonovače za izradu sitnih predmeta naročito dolazi do izražaja u vreme ranohrišćanske zanatske umetnosti. Može se zapravo reći da je poznavanje vizantijske umetnosti nezamislivo bez uvida u produkciju tzv. sitne plastike, kao i predmeta manjih dimenzija od slonovače, tekstila, keramike, ikona i dr. U umetničkom smislu ovi predmeti ne zaostaju za delima monumentalnog slikarstva i vajarstva. Istočnjačka sklonost ka raskoši, kao i savršeno poznavanje tehnike rezbarenja slonovače dovodi do ogromne produkcije predmeta kako onih za svakodnevnu upotrebu tako i za verske namene. Najviše se sreću rezbarene pločice, statuete, kipovi svetaca, diptisi, biskupski štapovi, kovčežići za smeštaj relikvija, pikside, ukrasi za knjige sa rezbarenim scenama iz Starog i Novog zaveta...Klasičan stil prikazivanja održava se dosta dugo nakon prihvatanja hriščanstva, sa temama iz nove religije. Kao glavni umetnički centri javljaju se Aleksandrija, Antiohija, Carigrad i Ravena. I nimalo nije slučajno da je u takvoj umetničkoj atmosferi stvoreno jedno od najveličanstvenijih dela svih vremena radjenog u slonovači - Maksimijanova katedra , stolica arhiepiskopa iz Ravene od 545-553. godine, koja je najverovatnije poreklom iz Aleksandrije, a danas se čuva u muzeju u Raveni.

Preko vizantijskog uticaja sa istoka i islamskih preko Španije, zapadna Evropa razvila je tradiciju rezbarenja slonovače koja je dostigla svoj vrhunac u periodu Gotike, o čemu će kasnije biti reči. U vreme karolinške renesanse i otonske umetnosti (VIII-XI vek) takodje su ostvarena značajna dostignuća u rezbarenoj slonovači. I dalje se najčešće javljaju pločice sa religijskim predstavama, koje su služile kao ukras sakralnih knjiga, radjene po uzoru na antičku i vizantijsku Italiju.

Postoje dva osnovna tipa slonovače - tvrda i meka. Tvrda slonovača uglavnom potiče od slonova koji naseljavaju zapadne delove Afrike, a meka od onih u istočnom delu. Kljova tvrde slonovače je tamnije boje, vitkija je i ravnije forme u odnosu na meku slonovaču i teška je za sečenje. Meka slonovača je neprozirno bele boje, ima nešto vlaknastiju teksturu i manje je krta od tvrde slonovače. Ona sadrži više vlage, bolje podnosi različite klime i temperature. Dok kupci slonovače za drške noževa prilikom izbora vole onu sa lepom šarom, najbolji kvalitet u tvrdoj vrsti za takve drške je slonovača bez šara i najzbijenije teksture. Meka slonovača iz istočnih delova Afrike je najcenjenija. U savršenom stanju, ako je sveže sečena, afrička slonovača je tople, transparentne i blage boje, sa malo šara. Azijska slonovača je gušće bela, otvorenija u teksturi i mekša za rad. Vremenom požuti i nije tako laka za poliranje.

Mnogobrojna dela od slonovače iz perioda romanike dokaz su da je ova omiljena istočnjačka tehnika i dalje cenjena i veoma razvijena. Važno središte je samostan sv. Pantelejmona u Kelnu. Prema novim saznanjima, tokom srednjeg veka isporuka slonovače u Evropu nikada nije prestajala. Od francuskih luka na Atlantiku rekom Senom berodovi sa slonovačom su stizali do Pariza, glavnog centra obrade slonovače u razdoblju gotike. Obzirom da je Pariz početkom XIV veka bio jedan od najvećih gradova Evrope dolazi do povećane potražnje predmeta od slonovače, jer su značajan deo stanovništva činili bogati gradjani i plemići. Pored sakralnih predmeta (kipovi Bogorodice, diptisi, triptisi) izradjuju se i oni za svakodnevnu upotrebu: kutije za nakit, češljevi, igle, drške za noževe, ramovi za ogledala, pločice za pisanje i sl.

Slonovača se obradjivala na dva načina. Širi delovi kljove su se rezali u pločice, na kojima su rezbari pravili reljefe, dok je ostatak bio pogodan za izradu punih skulptura manjih dimenzija. Najkvalitetnije kljove treba da budu pravilne i ne suviše savijene zbog ekonomičnog rezanja, da budu sa finom prevlakom, tanke i transparentne. Veličina do koje kljove rastu i donose se na tržište zavise više od vrste nego veličine slona.

Renesansni kraljevi, bogati plemići i aristokratija, pre svega Francuske i Italije, veoma su cenili i imali bogate kolekcije slonovače poreklom iz Afrike. U severnim zemljama Evrope, uključujući Englesku, pored slonove slonovače iz Afrike, korišćene su velike količine kljova morža, za pravljenje figura i ploča u reljefu. Tradicija rezbarenja trajala je do XVI veka kada nove metode obrade slonovače, naročito upotreba struga, počinju da se koriste. Upotreba moržove slonovače postepeno se smanjivala u Evropi, izuzev Rusije, mada se i dalje koristi za upotrebne predmete. U kasnom XVII i XIX veku počela je da se upotrebljava slonovača nilskog konja u znatnim količinama u Engleskoj i Francuskoj, pošto je ova slonovača gušća i belja od slonovače slona i ne gubi boju tako lako. U XX veku dolazi do povećanog korišćenja tzv. vegetabilne (biljne) slonovače, naročito u industrijske svrhe.

Biljke koje daju vegetabilnu slonovaču, poznate botaničarima kao Phytelephas macrocarpa, zastupaju dve ili više grupa anomalnih vrsta palmi koja su rasprostranjene uglavnom na obalama reka u tropskoj Južnoj Americi. Biljka raste bez stabla, ili je ono veoma kratko, a čini je 12 do 20 vrlo dugih perastih listova. Plod biljke se sastoji od 6-7 sočnih plodova, od kojih svaki sadrži 6-9 semenki, a sve to je zatvoreno u ogradjeni drvenasti omotač formirajući sfernu glavu veliku kao kod čoveka. Svaka pojedinačna biljka može istovremeno nositi 6-8 takvih glava. Kod vrlo mlade biljke semenka sadrži bistru bljutavu tečnost, koju putnici koriste da ugase žedj. Kako ona stari ova tečnost postaje mlečna, slatkog ukusa, i postepeno se menja i po ukusu i konzistenciji, dok ne postane tako tvrda što je čini zamenom za životinjsku slonovaču. Ovako zrele semenke ili orahe američki Indijanci koristili su za pravljenje ukrasnih predmeta i igračaka, a uvoženi su u Englesku u znatnim količinama.

Kao zamena za slonovaču koristile su se i druge veštačke smese, kao što su to krompiri tretirani sumpornom kiselinom, zatim celuloid, prvobitno razvijen kao odgovarajuća zamena za slonovaču kod pravljenja bilijarskih kugli, ili kazein, francuska zamena zvana galalit (dobijen iz mleka), kao zamena za klavirske dirke.

I pored toga što je indijski slon jedna od dve vrste preostalih slonova na zemlji, u Indiji je afrička slonovača široko upotrebljavana, jer azijske kljove nemaju tako finu teksturu i veličinu kao one afričkog slona. Čak je i slonovača uvožena iz Indije u Evropu najčešće afrička. Slonovača se u Indiji omekšava umotavanjem u vlažne tkanine da bi se učinila lakšom za rezbarenje. Od sredine XX veka tokom rada se često koristi strug. Hajderabat je poznat kao centar u kome se koristi bojena slonovača.

Najveći deo slonovače za komercijalne svrhe dolazio je iz Afrike. Izvesna količina slonovače dobavljana je svojevremeno sa velikih nalazišta ostataka praistorijskih životinja sa teritorije Rusije, naročito Sibira u blizini Lene i drugih reka koje se ulivaju u Arktički okean. Po dobrom kvalitetu bila je poznata slonovača iz Kameruna, ali su njene zalihe iscrpljene početkom XX veka. Čuvene su i slonovače iz Konga, Gabona, Gane, Siera Leonea...

Velike tradicije rezbarenja slonovače postoje u Indoneziji, na Javi i Baliju, naročito kod rezbarenja drški za nacionalno oružje, bodež zvani kris, ukrašen reljefnim predstavama hinduističkih božanstava. Česta upotreba slonovače za drške noževa i bodeža rasprostranjena je u islamskim zemljama Bliskog istoka i severne Afrike, s tim što se za ove potrebe radije koristi slonovača morža zbog verovanja u njegove magične osobine.

Od kraja 19. i ranog 20. veka dolazi do opadanja prodaje slonovače zbog smanjenja broja afričkih slonova. Nekad cvetajuća trgovina slonovačom u Evropi u velikoj meri premešta se u Južnu i Istočnu Aziju, gde vešte zanatlije i dalje rezbare figurine od slonovače i druge estetske objekte. Kada je reč o industrijskoj primeni slonovače, malo se šta ne iskoristi od ovog vrednog materijala. Pored dekorativnih predmeta, statueta, raspeća, korica za knjige i onih za svakodnevnu domaću upotrebu: drški za escajg, noževa za hartiju, lepeza, češljeva, prstenova za salvete i raznih toaletnih predmeta, glavna primena slonovače bila je u proizvodnji belih bilijarskih kugli i belih klavirskih dirki, mada se one u poslednje vreme sve više proizvode od plastike i drugih sintetičkih materijala. Čak se i prah slonovače, kao što ćemo videti, koristi kao sredstvo za poliranje.

Rezbarenje slonovače u Kini traje hiljadama godina. Medjutim, sudeći po nalazima, u ranoj kineskoj umetnosti slonovača nije često obradjivana. Predmeti za svakodnevnu upotrebu više su proizvodjeni, kao što su to, na primer, pločice na kojima su upisani proročanski zapisi u cilju proricanja sudbine. Luksuzni predmeti pojavljuju se od vremena dinastije Sung - razne kutijice i pečati od slonove kosti. Vrhunac rezbarenja slonovače dostignut je u vreme dinastije Čing. Karakteristično je bojenje biljnim bojama, kao i inkrustacija tirkizima. U severnoj Kini dugo je bila više cenjena slonovača morža zbog verovanja da ona štiti od otrova. Takodje je radjeno mnogo imitacija stare slonovače, veštačkim natapanjem u ekstraktima duvana ili listova čaja. Dva velika centra rezbarene slonovače bili su Peking i Kanton. U Pekingu u XVIII veku oživljava umetnost bojenja, a takodje se koriste lakovi koji doprinose izgledu delikatno rezbarenih figura. Takve figure mnogi poznavaoci smatraju najlepšim proizvodima kineske umetnosti rezbarenja.

Poslednjih 300 godina Kanton predstavlja drugi veliki centar za izradu predmeta od slonovače. Pored kutija za karte, vrhova štapova, čipkastih lepeza i dr. predmeta, Kantonci su razvili umetnost pravljenja kugli u kuglama, koje ponekad sadrže i više od deset koncentričnih sfera. Pored velike složenosti i naglašavanja sitnih detalja, kantonski rad se razlikuje od pekinških proizvoda odsustvom boje, jer kantonske slonovače nisu nikada bojene. U XX veku u Kantonu su često upotrebljavani zubi nilskog konja, naročito oštro savijeni očnjaci, koji su idealni za pravljenje tzv. «mostova» i lučnih pejsaža, koji su bili karakteristični za taj grad.

U vezi sa nabavkom slonovače stoji i pitanje ubijanja slonova u komercijalne svrhe. Naravno da svaki par kljova koji dolaze na tržište predstavlja mrtvog slona, ali to ne znači obavezno i ubijenog zbog kljova, kako se obično misli. Na sreću, daleko veći deo dolazi iz zaliha koje sakupljaju urodjenici pri čemu dobar deo od životinja uginulih prirodnom smrću. Procenjuje se da je manje od 20 % tzv. živa slonovača ili skoro ubijena, dok je preostali deo u trgovini poznat kao mrtva slonovača.

U Japanu su, pored kljova slona, u širokoj upotrebi bile i kljove morža i narvala, zubi kita, i vegetabilna slonovača, kao zamena za slonovu slonovaču. Često se slonovača dopunjava plemenitim metalima, koralima i sedefom.

Kjoto je tradicionalno bio centar rezbarenja slonovače za potrebe carskog dvora, ali kasnije tu ulogu preuzima Tokijo.

Za Japan je naročito karakteristična proizvodnja jedna vrsta kopče (žabice), tzv. netsuke, koja predstavlja predmet neophodan za muške kostime u Tokugowa periodu. Netsuke su upotrebljavane za pričvršćivanje medicinskih kutija (inro), kao i kesa za lulu i duvan za muški pojas. Pošto članovima novouzdignute srednje klase, ispod samuraja, nije bilo dozvoljeno da nose nakit, netsuke su preuzele ulogu drugog ličnog ukrasa. Prvobitno su rezbarene od šimširovog drveta, a zatim od slonovače. Proizvodjači netsuke su u poslednjem delu XVIII veka uveli tehniku inkrustacije sa koralima, bisernim školjkama, rogom i plemenitim metalom u lak i drvo.

Nijedan drugi materijal, tako skupocen i luksuzan, u istoriji ljudske civilizacije, od praistorije do danas, nije bio zahvalniji i podesniji za vajanje i rezbarenje nego je to bila slonovača. Sve do kraja 19. veka majstori su za obradu i rezbarenje koristili iste, odnosno slične alate. Bez obzira na kulturne, oblasti ili grupe, metodologija obrade kroz vekove je ostala suštinski ista, bilo da se radilo okresanim kremenim ili kvarcnim alatima, kao u praistoriji, ili bronzanim i drugim, tvrdjim alatima; na početku posla mora se ukloniti spoljni omotač, kora kljove, zatim sledi rezanje (pažljivo, kao dijamant, u pravcu gradje) na odgovarajuće delove u zavisnosti od željenog predmeta, i, na kraju, čišćenje i poliranje, odnosno slikanje i bojenje. Za uklanjanje kore kljove koristila su se dleta, sekire ili bradve; za rezanje na delove lučne testere; za ljuštenje površinskog sloja razne turpije, rende, prav metalni štap za ispitivanje dubine udubljenja u kljovi i dr. Prilikom rezbarenja koriste se ručna dleta, strugači, burgije različitih veličina, kao i delikatne testere. Poliranje se radilo različitim supstancama - pirinčanim stabljikama, ajkulinom kožom, slonovačom u prahu ili juvelirskim ružom. Strugovi su korišćeni u Evropi i Indiji.

Do velikih promena u obradi slonovače dolazi sa pojavom električnih rotacionih testera za rezanje i zubarskih bušilica., u cilju brzog i lakog rezbarenja. Ovakva vrsta alata širi se iz Evrope u Aziju sredinom XX veka i sada je u univerzalnoj upotrebi.