Važna napomena: Makedonija je istorijski i geografski region na Balkanskom poluostrvu. Administrativno je podeljen između Grčke (Egejska Makedonija), Severne Makedonije (Vardarska Makedonija) i Bugarske (Pirinska Makedonija). Neznatni delovi Makedonije pripadaju Albaniji i Srbiji.
Nastanak Republike Severne Makedonije
Republika Severna Makedonija je suverena država u centralnom delu Balkanskog poluostrva. Začetak makedonske državnosti potiče iz 1945. godine, kada je tadašnja srpska oblast Vardarska Makedonija proglašena za Narodnu Republiku Makedoniju i postala federalna jedinica FNRJ. Nezavisnost je stekla 1991. godine, kada su se njeni stanovnici na referendumu izjasnili za otcepljenje od SFRJ i sticanje državnosti. Članica UN postala je 1993. godine, pod nazivom Bivša Jugoslovenska Republika Makedonija. Sadašnji naziv, Republika Severna Makedonija, nosi od 2019. godine.
Davna prošlost
Malo je pisanih i drugih validnih tragova iz davne prošlosti, pa se razni istoričari i pseudoistoričari nadmeću svojim hipotezama o poreklu pojedinih balkanskih naroda i istorijskom pravu na sadašnju teritoriju Republike Severne Makedonije. Istoričari balkanskih zemalja, veoma često, imaju različite, a ponekad i dijametralno suprotne poglede na davnu prošlost ove teritorije. Pouzdano se zna da su od pradavnih vremena na Balkanskom poluostrvu živeli razni autohtoni narodi, koji su nazivani različitim imenima: Tračani (T-Raščani), Iliri, Dardanci, Tribali, Sarmati i dr. U doba "Vinčanske kulture", balkanski narodi su živeli bez ratova skoro 3.500 godina. Nesporno je dokazano da se moćna država Antička Makedonija proširila i na ovu oblast i ostavila značajne materijalne tragove. Iako je davno nestala, ona je i danas predmet sporenja između Helena i današnjih Severnih Makedonaca oko identiteta, imena i kulturno-istorijske baštine. Teritoriju današnje Republike Severne Makedonije, kasnije su zauzimali i jedni od drugih preotimali: Gali, Kelti, Rimljani, Romeji (Vizantijci), Avari, Sloveni, Bugari, Rašani, Turci, Srbi, Austrougari, Nemci... ali ova oblast nikada nije egzistirala kao zasebna država.
Srednji vek
Krajem 13. veka, a naročito u vreme Kralja Milutina, Srpska (Raška) država se postepeno širila na jug, pa skoro cela oblast današnje Republike Severne Makedonije ulazi u sastav Srpske srednjevekovne države. Polovinom 14. veka Skoplje postaje prestonica Srpske srednjevekovne države. U ovom gradu, na Vaskrs 16. aprila 1346. godine, dotadašnji kralj Dušan krunisan je za cara Srba, Grka, Bugara i Arnauta (Napomena: Albanska nacija i država nastale su 1912. godine). Na saboru srpske vlastele i crkvenih velikodostojnika, na Spasovdan 21. maja 1349. godine, u Skoplju je donet Dušanov zakonik - najviši zakonodavni akt kojim se uređuju odnosi u celom carstvu. Posle smrti cara Dušana, ovom oblašću upravlja car Uroš, a posle njegove smrti upravu nasleđuju braća Mrnjavčevići: kralj Vukašin i njegov brat Uglješa, koji ginu u Maričkoj bici 1371. godine. Posle Maričke bitke, kao vazalni vladari, ovim oblastima upravljaju: Marko Kraljević i sevastokrator Dejan-Dragaš (muž Dušanove sestre). Dejana nasleđuju njegovi sinovi Jovan i Konstantin. Konstantinova ćerka Jelena bila je udata za vizantijskog cara Manojla II Paleologa i rodila dva poslednja vizantijska cara Jovana VIII i Konstantina XI Dragaša.
Ropstvo i sloboda
Posle Maričke Bitke, Turci su, malo po malo, zauzimali pojedine srpske (i ne samo srpske) oblasti i jednu po jednu pripajali Osmanskom carstvu. U prvoj polovini 15. veka, cela teritorija sadašnje Republike Severne Makedonije bila je sastavni deo Turske imperije. Za vreme petovekovnog turskog ropstva veliki broj stanovnika primio je islamsku veru, što se naročito odnosilo na romsku i arnautsku populaciju.
U Prvom balkanskom ratu 1912. godine, u velikom zanosu i nezadrživom jurišu, vojska Kraljevine Srbija, oslobodila je delove sadašnje: Srbije, Republike Severne Makedonije, Albanije i Bugarske, a Vojvoda Stepa sa svojom Drugom armijom umarširao je u Jedrene - tursku evropsku prestonicu.
Nezadovoljna Bugarska nije mogla da se pomiri sa povratkom Vardarske Makedonije pod srpsku vlast, pa je pokrenula i izgubila Drugi balkanski rat. Bukureštanskim mirom iz 1913. godine, cela teritorija današnje Republike Severne Makedonije priključena je Kraljevini Srbiji.
Sve ovo nije bilo po volji našim tradicionalnim neprijateljima (Austro-ugarima, Nemcima, Bugarima, Albancima…) koji su pokrenuli novi rat i raskomadali Kraljevinu Srbiju. Srpska državnost je vaskrsnula triumfalnom vojničkom pobedom u Velikom (Prvom svetskom) ratu.
Stanovništvo i nacija
Tokom vekova i burne istorije, autohtono stanovništvo nije nestalo niti se igde preselilo. Ono se prilagođavalo postojećim uslovima i opstajalo do današnjih dana. Izvorni genetski kod autohtonog stanovništva neznatno je izmenjen zbog povremenog mešanja genetskog materijala. Taj proces i danas traje. Najnovija genetska istraživanja potvrđuju da je genetski kod balkanskih naroda relativno sličan. Tzv. Haplogrupe su najsličnije između Srba i Makedonaca i one se skoro podudaraju kod 97% obe populacije. Odavno je jasno da nacija nije biološki, odnosno genetski fenomen, nego isključivo jezički, duhovni i kulturološki. Srpska nacija se formirala i učvrstila na Balkanskom poluostrvu tokom srednjeg veka, a makedonska nacija je ustanovljena 1945. godine.
Stoga je veoma važno da se definišu pojmovi: Srbin i Makedonac. Pod ovim pojmom se ne podrazumevaju svi stanovnici Srbije i Makedonije, nego samo oni koji se tako osećaju i deklarišu kao Srbi, odnosno Makedonci.
Popis i statistika stanovništva Republike Severne Makedonije
Prema popisu iz 2021. godine, u Republici Severnoj Makedoniji živi 1.836.713 stanovnika. Dominantnu većinu od 58% čine Makedonci, a na drugom mestu nalaze se Albanci sa 24,3%
Zastupljenost nacionalnih manjina je sledeća: Turci 3,8%, Romi 2%, Srbi 1,3%. Zastupljenost Bošnjaka, Vlaha i drugih manjina je ispod 1%. Prema popisu iz 1921. godine, na prostoru današnje Republike Severne Makedonije živelo je 807.824 stanovnika od čega 530.950 pravoslavnih, koji su smatrani Srbima. Gde su nestali toliki Srbi? Postali su Makedonci. Neki su to sami hteli, neki su prevareni, neki su bili uslovljeni... U krajnjoj liniji, svako ima pravo da se deklariše onako kako se oseća. Srpska manjina u Republici Severnoj Makedoniji i makedonska manjina u Republici Srbiji, uz tradicionalno prijateljstvo, predstavljaju glavnu kariku za dobre odnose dve zemlje.
"Srpske" crkve i manastiri u Republici Severnoj Makedoniji
Procenjuje se da je na prostoru Republike Severne Makedonije nekada bilo oko 800 crkava i manastira, ali je većina stradala tokom proteklih vekova. Većinu crkava i manastira osnovali su i izgradili srpski carevi, kraljevi i druga srednjevekovna vlastela. Neke crkve i manastire osnovali su i izgradili vizantijski vlastelini ili crkveni velikodostojnici, ali su ih Srbi obnovili i sačuvali. U poslednje vreme, a naročito posle proglašenja nezavisnosti, makedonski narod je izgradio veliki broj novih pravoslavnih crkava. Sada, sve pravoslavne crkve i manastiri na prostoru Republike Severne Makedonije pripadaju Autokefalnoj Makedonskoj Pravoslavnoj Crkvi – Ohridska Arhiepiskopija. Ona ih koristi za svoja bogosluženja i brine o njima (koliko želi i može). Nadajmo se da će Makedonska pravoslavna crkva iskreno, pošteno i nadasve bogougodno napraviti razliku između vizantiskog, srpskog i makedonskog pravoslavnog nasleđa i da će o svim svojim svetinjama voditi računa podjednako, a naročito o onima koje imaju veliku istorijsku i kulturnu vrednost!
Najvažniji "srpski" manastiri i crkve u Republici Severnoj Makedoniji
Crkva Bogorodice Perivlepte, Ohrid
Crkva Sv. Đorđa u Kurbinovu, Prespansko jezero
Crkva Sv. Jovan Kaneo, Ohrid
Crkva Sv. Klimenta, Plaošnik kod Ohrida
Crkva Sv. Sofije, Ohrid
Crkva Sv. Spasa u Skoplju
Karpinski manastir, selo Orah, Kumanovo
Kučeviški manastir, Skopska Crna Gora
Manastir Konče, selo Konče, okolina Radoviša
Manastir Lesnovo, selo Lesnovo, okolina Kratova
Manastir Lešok, selo Lešok, okolina Tetova
Manastir Matejče, selo Matejče, obronci Skopske Crne Gore
Manastir Presvete Bogorodice Zahumske, selo Trpejci, Ohrid
Manastir Presvete Bogorodice, selo Veljuse, Strumica
Manastir Rajčica, selo Rajčica, okolina Debra
Manastir Sv. Andreje, Kanjon Matka
Manastir Sv. Atanasije, selo Žurče, Demir Hisar
Manastir Sv. Bogorodice Prečiste, okolina Kičeva
Manastir Sv. Đorđa, reka Serava kod Skoplja
Manastir Sv. Đorđa, Staro Nagoričane
Manastir Sv. Ilija Gornji, podnožje Skopske Crne Gore
Manastir Sv. Jovan Bigorski, okolina Debra
Manastir Sv. Naum, Ohridsko jezero
Manastir Sv. Nikita, padine Skopske Crne Gore
Manastir Sv. Nikole, selo Psača, Kriva Palanka
Manastir Sv. Pantelejmona, selo Gornji Nerezi, Skoplje
Manastir Treskavac, okolina Prilepa
Manastir Uspenja Presvete Bogorodice, selo Matka
Manastir Vodoča, selo Vodoča, Strumica
Manastir Zabel, Staro Nagoričane
Manastir Zrze, selo Zrze, okolina Prilepa
Markov manastir, selo Markova Sušica, okolina Skoplja
Osogovski manastir, u blizini Krive Palanke
Pološki manastir, u blizini Kavadaraca
Porečki manastir, okolina Makedonskog Broda
Šiševski manastir, selo Šiševo, Kanjon Matka
Slivnički manastir, selo Slivnica, Prespansko jezero
Varoški manastir, Markov grad, Prilep
Crkva Svetog Spasa u Skoplju
Crkva Svetog Spasa ugnezdila se između Skopske tvrđave i Stare čaršije. Ona je zadužbina srpskog cara Dušana. Jednim delom ukopana je u zemlju. Jedno vreme, u crkvi se nalazio i grob cara Dušana, o čemu svedoči nadgrobna ploča sa njegovim grbom. Kasnije su mošti cara Dušana prenete u Prizren, u njegovu zadužbinu - manastir Svetih Arhangela, a danas počivaju u crkvi Svetog Marka u Beogradu. Za vreme turske vladavine, crkva Svetog Spasa je često bila zamandaljena, a njen zvonik bio je srušen. U 19. veku, crkvu Svetog Spasa preuzeli su Grci i tako je držali više decenija. U crkvi se nalazi ikonostas nemerljive umetničke vrednosti. Njega su, 1824. godine, uradili čuveni duborezački majstori - braća Petar, Filip i Blagoje Filipović iz Male reke u Debarskom srezu. U dvorištu crkve Svetog Spasa nalazi se konak sa riznicom i izložbenim prostorom, a zatim novoizgrađeni zvonik i sarkofag sa zemnim ostacima Goce Delčeva (Smatram da mu tu nije bilo mesto, iz više razloga). Interesantno je da se, skoro u svakoj pravoslavnoj crkvi, na vrhu kupole ili svoda, nalazi likovna predstava Isusa Hrista Svedržitelja (Pantokratora). Izuzetak je Crkva Svetog Spasa u Skoplju, gde je na sredini svoda naslikana predstava Boga Oca, po čemu je ova crkva jedinstvena u celoj Evropi. S obzirom na lokaciju ove crkve, vreme izgradnje, ime ktitora i pomenute kulturno-istorijske i umetničke vrednosti, sasvim je jasno da ova crkva predstavlja jednu od najznamenitijih građevina u Skoplju.
Skopska tvrđava i Car Dušan
Kale je kraći i popularni naziv za Skopsku tvrđavu, koja se nalazi u samom centru grada, na jednom izduženom brdu, iznad leve obale Vardara. Prema dosadašnjim saznanjima ovo područje bilo je naseljeno još u praistoriji (4.000–3.000 godina pre nove ere). Tokom vekova, naselje se razvijalo, širilo i gasilo, a prvi zaštitni zid nastao je između 7. i 6. veka pre nove ere. Prava tvrđava, u današnjem smislu, izgrađena je od kamenih blokova grada Skupija, koji je razoren u katastrofalnom zemljotresu 518. godine nove ere. Tvrđava je više puta rušena i obnavljana. Prva veća rekonstrukcija urađena je u vreme vizantijskog cara Justinijana Prvog (482-565), a kasnije u 10. i 11. veku. U svom dvoru na tvrđavi Kale, na Vaskrs 16. aprila 1346. godine, krunisan je srpski car Dušan. Turci su osvojili Skoplje u 14. veku, pa su i oni obavili nekoliko rekonstrukcija tvrđave. Poslednja velika oštećenja tvrđava je doživela tokom katastrofalnog skopskog zemljotresa 1963. godine, a poslednja velika obnova usledila je 2010. godine.
Dušanov most
Kameni most (ranije se zvao Dušanov most) nerazdvojni je deo tvrđave Kale, iako joj fizički ne pripada. Kameni most povezuje centralni gradski trg, na desnoj obali Vardara, sa tvrđavom i Starom čaršijom, na levoj obali. Postoje dva različita mišljenja o vremenu njegove izgradnje. Prvo: most je izgrađen u vreme cara Justinijana Prvog i dograđen u vreme krunisanja cara Dušana. Drugo: most je izgrađen u drugoj polovini 15. veka, u vreme sultana Mehmeda Drugog Osvajača. Meni je logičnije ovo prvo, jer sama arhitektura mosta nije u islamskom stilu.
Manastir sv. Ilije, selo Banjani Skopska Crna Gora
Do manastira, koji se nalazi na 640 metara nadmorske visine, dolazi se uzanim asfaltnim putem iz sela Banjani u Skopskoj Crnoj Gori. Po veličini konaka može da se zaključi da je ovde nekada bilo veliko manastrirsko bratstvo ili sestrinstvo. Manastirska crkva, iz doba Nemanjića, izgrađena je u 14 veku. Ona je uklesana u stenu, pa se zbog toga često ubraja u pećinske crkve. U njenoj unutrašnjosti nalaze se dva sloja freskog živopisa. Priča se da se narod okuplja, a u crkvi obavlja bogosluženje svake godine na dan Sv. Ilije, 2. avgusta. U porti manastira Sv. Ilije sahranjen je vojvoda Spaso Prizrenac, jedan od vođa srpskog naroda iz Skopske Crne Gore. Vojvoda Prizrenac je poginuo 1904. godine, u sukobu sa turskom vojskom. Ovo je još jedan od dokaza vekovnog prisustva srpskog naroda na prostoru današnje Republike Severne Makedonije.
Srpska vojnička groblja i memorijali u Republici Severnoj Makedoniji
Na veb sajtu Ambasade Republike Srbije u Republici Severnoj Makedoniji, registrovano je i opisano 35 vojničkih grobalja i memorijala. Sličan broj (36) grobalja i memorijala nalazi se i na Fejsbuk stranici "Istorija Srba", u objavi od 2. jula 2019. godine. Sva srpska vojnička groblja i memorijali mogu da se podele u tri osnovne grupe (1) Balkanski ratovi, (2) Veliki rat, (3) Drugi svetski rat. Opšte stanje srpskih vojničkih grobalja i memorijala širom sveta, pa i u Republici Severnoj Makedoniji, nije zadovoljavajuće. Tome su najviše doprineli: bugarska okupacija za vreme Drugog svetskog rata i posleratne makedonske komunističke vlasti. Bez krivice nisu ni lokalno stanovništvo ni matične zemlje (Kraljevina Jugoslavija, FNRJ, SFRJ, Republika Srbija i Republika Severna Makedonija
Crkva Sv. Bogorodice u Bukovu, opština Bitolj
Crkva Vaznesenja Gospodnjeg, Romanovce, Kumanovo
Crkva-kosturnica Sv. Arhangela Gavrila, Dovledžik, Bitolj
Crkva-kosturnica Sv. Kirila i Metodija, Prilep
Crkva-kosturnica Svetog Arhangela Mihaila, Skoplje
Groblje crkve Sv. Apostola Petra i Pavla, Bitolj
Kajmakčalan, planina Nidže, opština Novaci
Kapela sa kosturnicom, Senjak kod Štipa
Kapela u Kalenici kod Štipa
Kapela-kosturnica, Donje Kalaslare, Veles
Kapela-kosturnica, Udovo, Valandovo
Porta crkve Sv. Trojice i gradsko groblje Kumanovo
Ramne, Ohrid
Spomen kosturnica, Kriva Palanka
Spomenik 1.300 kaplara, Skoplje
Spomenik palim ratnicima od 1912-1918 , u Debru
Spomenik palim srpskim borcima u Mladom Nagoričanu
Spomenik palim srpskim ratnicima u Skoplju
Spomenik srpskim ratnicima u Negorcima, Đevđelija
Spomenik srpskim vojnicima u Dobrom Polju, Bitolj
Spomen-kapela, Gornji Manastirec, Makedonski Brod
Spomen-kapela, Kučkovo, Skoplje
Spomen-kosturnica na Zebrnjaku, Kumanovo
Spomen-kosturnica u selu Staravina, Novaci
Spomen-škola, Cera kod Makedonske Kamenice
Srpsko vojničko groblje u selu Trnovu-Studena, Budimirci
Srpsko vojničko groblje u Baču, opština Novaci
Srpsko vojničko groblje u Dobroveni, Novaci
Srpsko vojničko groblje u selu Doboroveni, Bitolj
Srpsko vojničko groblje u Skočiviru, Novaci
Srpsko vojničko groblje, Bitolj
Srpsko vojničko groblje, Grunište, Novaci
Srpsko vojničko groblje, selo Orahovo, Novaci
Srpsko vojničko groblje, Skoplje
Srpsko vojničko groblje, Živojno, Novaci
Zgrada Vrhovne komande Srpske vojske u selu Bač, Novaci
Iz ličnih razloga, o kojima će biti reči u narednom izlaganju, izdvojio sam dva memorijala koja ću opisati malo detaljnije. To su: Spomen škola Cera kod Makedonske Kamenice i Crkva Sv. Arhangela Mihaila u Skoplju.
Spomen škola Cera kod Makedonske Kamenice
Selo Cera je udaljeno oko 9 kilometara od Makedonske Kamenice, na istoku Severne Makedonije. U podrumskom delu osnovne škole "Sv. Kiril i Metodij" smeštena je kosturnica sa tri betonska sarkofaga. Memorijal je posvećen srpskim oslobodiocima stradalim u borbama na Velikom Govedarniku, Osogovu, Retkim Bukovima i Presecima u završnim operacijama Bregalničke bitke tokom Drugog balkanskog rata 1913. godine. Možda se u toj kosturnici nalaze i kosti Radovana Pirivatrića, rođenog brata moje babe Leposave, po očevoj liniji, koji je poginuo 1913. godine na Velikom Govedarniku? Radovan Raka Pirivatrić bio je sin jedinac Stojana Pirivatrića iz sela Selevac. Učesnik je oba Balkanska rata. Posthumno je odlikovan medaljom "Osvećeno Kosovo" i krstom "Kralj Petar".
Lokalni vodič Novica Milanović, Srbin iz Republike Severne Makedonije, koji ima 39 recenzija na Gugl mapama, ostavio je sledeći komentar:
"Posle osam godina razgovora, pregovora i dogovora uspeli smo da na Spomen-školi u selu Cera, opština Makedonska Kamenica, na nadmorskoj visini od 1000 metara, staru i izlomljenu Spomen-ploču zamenimo novom, sa približno istim tekstom koji glasi:"
"Ova Spomen škola izgrađena je 1928 godine. U podrumu se nalazi kripta sa tri betonska sarkofaga, punih posmrtnim ostacima preko 900 poginulih ratnika u borbama na Govedarovom brdu pri završnim operacijama Bregalničke bitke 1913 godine. U tim borbama, pored Srba, učestvovao je i određen broj Crnogoraca i Makedonaca. Svima njima neka je laka zemlja i večna slava.
Udruženje za zaštitu i očuvanje srpskih spomenika u Makedoniji
Predsednik Prof. dr. Bora Ristić"
Crkva sv. Arhangela Mihaila u Skoplju
Gazi Baba je gradska opština u Skoplju. Deo te opštine naziva se Avtokomanda, na kojoj je nekada bilo srpsko vojničko groblje iz vremena Balkanskih ratova i Velikog rata. Procene su da je na tom groblju sahranjeno oko 3.200 srpskih vojnika. Posle Velikog rata, mnogi su grobovi iskopani, a tela oko 2.000 sahranjenih vojnika preneta su u zavičaj. Posmrtni ostaci preostalih vojnika skupljeni su na jedno mesto, da bi kasnije bili sahranjeni u zajedničkoj grobnici. Po nalogu Kralja Aleksandra Karađorđevića, na ovom mestu je sagrađena crkva "Hram Slave" i u njenoj kripti pohranjene su kosti oko 1.200 vojnika, koje niko nije tražio. Crkvi je, kasnije, promenjeno ime i sada se zove Crkva Sv. Arhangela Mihaila. Ona je, sada, u vlasništvu Makedonske Pravoslavne Crkve i u njoj se održavaju redovna bogosluženja. Temelji crkve, u slavu i čast palim srpskim ratnicima, postavljeni su 1930. godine. Za nepune četiri godine crkva je završena. Kralj Aleksandar nije dočekao osvećenje crkve, jer je 9. oktobra 1934. ubijen u Marseju. Crkva je osvećena 21. novembra 1934. godine, na Aranđelovdan (otuda i novo ime). Liturgiju je služio patrijarh srpski Varnava.
Pretpostavljam da se ovde-negde nalaze i posmrtni ostaci moga pradede, po očevoj liniji, Dimitrija Lazića, junaka sa Cera i Kolubare. Bio je teško ranjen i povlačio se sa srpskom vojskom prema Solunu. Umro je 1915. godine, u vojnoj bolnici u Skoplju. Sahranjen je na srpskom vojničkom groblju. Porodica nije imala mogućnosti da njegove kosti prenese u rodno selo Selevac. Ušao sam u crkvu sa radošću i nekom tihom strepnjom. Ugledao sam divni mermerni ikonostas. Ovakav ikonostas, koji je veoma skup i težak za obradu, retko se sreće u pravoslavnim crkvama. Na njemu je uklesana prigodna posveta kraljevim ratnim drugovima koji ovde počivaju. Na zidovima crkve restaurirane su stare freske.
Crkvena kripta je bila zaključana. Pitao sam čoveka koji prodaje sveće da li postoji mogućnost da siđemo u kriptu i on se potrudio da nađe ključ i da nam otvori. Na zidu kripte postavljena je mermerna ploča sa sledećim tekstom:
"Neumrlim borcima palim za slavu i veličinu otadžbine,
prvim regrutima Južne Srbije.
Vardarskog, Bregalničkog, Kosovskog,
Bitoljskog i Ibarskog puka.
1914-1918.
Njihovi ratni drugovi"
Vojničke kosti pohranjene su u 108 velikih sanduka. Na svakom sanduku bila je metalna pločica sa imenima i prezimenima vojnika. Tokom vremena pločice su oksidirale, pa je većina od njih nečitljiva. Na mnogim sanducima, pločice su otpale ili su nestale. Uzalud sam pokušavao da pronađem ime svoga pradede, pa sam pitao onog čoveka što prodaje sveće: da li u crkvi, ili negde drugde, postoji neki spisak vojnika sahranjenih u kripti? Čovek mi reče da ne postoji. Nisam siguran? Priča se, takođe, da svi grobovi nisu ni otkopani, jer su prilikom izgradnje obližnjeg studentskog doma, prilikom iskopavanja zemlje, pronalažene ljudske kosti! Nemoćan da bilo šta saznam, kupio sam dve voštane sveće, izašao iz crkve i na mestu za paljenje sveća, upalio jednu svome pradedi, a onu drugu svima ostalima koji su ovde sahranjeni.
U crkvenoj porti (dvorištu) nalazi se i englesko vojničko groblje, sa oko 120 grobova. Pored svakog groba postavljen je mali kamen sa metalnom pločicom na kojoj je izgravirano ime, prezime i drugi, osnovni, podaci za svakog sahranjenog vojnika. Pitam se, pitam: kako to da oni mogu, a mi ne možemo? Da li su njihove žrtve vrednije od naših? Eto, zašto je Velika Britanija bila i ostala Imperija.
Srbi u Republici Severnoj Makedoniji, danas
Prema popisu iz 2021. godine, u Republici Severnoj Makedoniji živi 23.847 Srba. U odnosu na prethodni popis iz 2002. godine, broj Srba u RSM smanjen je za 11.180! Stalno smanjenje broj Srba postao je trend i u Republici Srbiji! Otuda je mnogo važnije da svi zajedno mnogo više brinemo o demografiji nego o geografiji! Najveći broj današnjih Srba u Republici Severnoj Makedoniji su starosedeoci. Oni su odoleli svim iskušenjima i ostali Srbi do kraja. Zatim slede Srbi u mešovitim brakovima, kao što je, na primer, moja sestra od tetke. Na trećem mestu su oni koji su zbog posla došli i ostali da žive u Republici Severnoj Makedoniji (najčešće vojna lica). Priličan broj Srba iz Južne Srbije dolazio je na studije u Skoplje, pa su neki tu i ostali. Između Srba i Makedonaca nije bilo nikakvih oružanih sukoba, a kamoli ratova, tokom istorije. Srbi imaju ista politička i građanska prava kao i svi stanovnici Republike Severne Makedonije. Imaju svoja udruženja. Imaju svoj informativni portal SrbTel.mk. Srbi organizuju brojne kulturne, duhovne, sportske i druge manifestacije na kojima se okupljaju i čuvaju svoj identitet. Srbi i Makedonci zajednički navijaju za sportiste obe zemlje. Međusobno se podržavaju na Pesmi evrovizije. Na makedonskim veseljima se pevaju i srpske pesme... Iako, na prvi pogled, Srbi ne žive mnogo lošije od Makedonaca i drugih naroda u Republici Severnoj Makedoniji, nesporna je činjenica da Srbima preti "prirodna" asimilacija. To je, izgleda, nezaustavljiv proces. U prilog tome govori podatak da samo 14 prvaka pohađa nastavu na srpskom jeziku, u školskoj 2022/2023 godini, u celoj Republici Severnoj Makedoniji.
I šta ćemo sad?
Makedonci imaju suverenu, međunarodno priznatu, državu, koja više nije sporna ni za koga. Za Grke je bilo sporno ime, koje je rešeno Prespanskim sporazumom. Makedonci imaju svoju naciju, koju osporavaju Grci, zbog naziva, i Bugari zbog etničkog porekla. Veliki broj Makedonaca je uzeo bugarski pasoš da bi lakše putovali u zapadne zemlje, a onda Bugari kažu: "sve su to naši". Makedonci imaju svoj jezik koji osporavaju Grci, takođe zbog naziva, a Bugari zato što smatraju da je to dijalekt njihovog jezika. Istina je da ima velike sličnosti. Makedonci imaju Autokefalnu Makedonsku Pravoslavnu Crkvu, koju osporavaju neke pravoslavne crkve, uglavnom zbog naziva.
Srbi, osim nekih pojedinaca, više ništa ne osporavaju. Veliki broj Srba tranzitira Republiku Severnu Makedoniju prilikom odlaska na letovanje u Grčku, pri čemu se često zadržavaju po jednu noć radi odmora. Veliki broj Makedonaca tranzitira Republiku Srbiju prilikom svojih putovanja na Zapad, pri čemu se često zadržavaju po jednu noć radi odmora. Ostvaruje se veliki broj međusobnih poseta, zbog ranije pomenutih rodbinskih, prijateljskih i drugih veza. I na kraju, Republika Srbija i Republika Severna Makedonija imaju značajnu ekonomsku saradnju.
Šta nam, kao pojedincima, valja činiti?
Relativno dobre odnose treba čuvati i unapređivati. Svaka srpska porodica, koja krene automobilom na letovanje u Grčku, treba detaljno da isplanira svoj put kroz Republiku Severnu Makedoniju. Na tom putu, svake godine, treba posetiti barem po jednu crkvu ili manastir koje su gradili naši preci i čime se i danas ponosimo. Na povratku iz Grčke, svake godine, treba posetiti barem po jedan memorijal ili vojničko groblje, jer skoro da nema ni jednog Srbina bez nekog pretka koji je svoje kosti ostavio u Makedoniji. Republika Severna Makedonija ima veliki broj prirodnih lepota i znamenitosti, koje su smeštene na malom prostoru i koje bi valjalo posetiti.
Nabrojiću samo neke: Kanjon Matka, Neolitska opservatorija Kokino (u blizini Kumanova), Cocev kamen (između Kumanova i Kratova), Kameni grad Kuklica (u blizini Kratova), Ohridsko, Prespansko i Dojransko jezero, Nacionalni park Galičica, Nacionalni park Pelister, Herakleja, Stobi, Skupi, Drevni akvadukt Vizbegovo, grad Kruševo, grad Ohrid, Skopska stara čaršija, reka Crni Drim, Mavrovo, šarena džamija u Tetovu...