Zadužbina Svetog Manastira Hilandara
Srebrna planina ‒ multikulturalna sredina od antike do srednjeg veka
Istorijski okvir
Kopaonik ili Srebrna planina kako se naziva u istorijskim izvorima (Pančićev vrh 2017 m) od davnina je bio poznat po svom rudnom bogatstvu posvedočenom brojnim arheološkim lokalitetima i mikrotoponimima, kao i samim imenom planine u delima geografa i putopisaca. Imenovanje Kopaonik prvi put se pojavljuje u XII veku, u Hrisovulji velikog župana Stefana Nemanje Manastiru Studenica, dok se ostaci starog rudarenja i metalurgije na osnovu arheoloških artefakata mogu pratiti gotovo dva milenijuma unazad.
Iako rudarske aktivnosti sežu duboko u prošlost, rudarstvo i metalurgija svoj pravi uzlet doživljavaju tek nakon uspostavljanja rimske vlasti na Balkanskom poluostrvu tokom 1. veka nove ere. U tom periodu kopaonički rudnici pripadaju Ibarskom rudarskom domenu čiji se upravni centar Municipium Dardanorum, nalazi na teritoriji današnje Sočanice. U administrativnoj podali Carstva Kopaonik se našao u graničnom području tri kasnoantičke provincije, Mezije Prime, Mediteranske Dakije i Dardanije u kojoj se kopalo srebro sa olovom i zlatonosno srebro, uz eksploataciju ruda gvožđa, bakra i žive.
U Dardaniji se u blizini već poznatih ili tek osnovanih naseobina zasnivaju novi urbani centri koji se iz ekonomskih razloga povezuju novim putevima. Jedan od njih, možda i najznačajniji, Via metallica, presecao je rimsku provinciju Gornju Meziju, pružajući se u pravcu sever-jug. Privrednu klimu ovog područja slikovito je ilustrovao rimski pravnik Saturnin koji je živeo u II veku a koji je govoreći o rimskim provincijama istakao da je Mezija provincija rudarstva, kao što je Afrika zemlja žita.
Uspostavljenu mrežu naselja i rudnika ugrozili su varvarski upadi krajem III i početkom IV veka, tako se lokalno stanovništvo povlačilo na brdske položaje zbog boljih mogućnosti odbrane, sve do početka V veka. Ipak, celoviti odbrambeni sistem uspostavljen je tek u VI veku tokom velike Justinijanove obnove starih gradinskih utvrđenja i formiranja novih.
U srpskoj srednjovekovnoj državi rudarstvo uzima zamah tek u XII veku sa dolaskom čuvenih nemačkih rudara Sasa u vreme kralja Uroša. Oni dobijaju posebne privilegije: slobodno istraživanje i pokretanje rudarske proizvodnje, slobodu veroispovesti i sudsku autonomiju. Brojne novine koje su doneli presudno su uticale na celokupni privredni uspon srpskih zemalja krajem XIII i početkom XIV veka. Kopaonik postaje glavni rudonosni rejon srednjovekovne Srbije, sa brojnim rudnicima i rudarskim naseljima. Među njima, najveće i najstarije naselje je bilo u Trepči gde su pored autohtonog stanovništva živeli Sasi, Kotorani i Dubrovčani koji su kao pripadnici druge konfesije koristili dve katoličke crkve. U Trepči je postojala jedna pravoslavna crkva, tzv. Kaluđerska, a u njenoj neposrednoj okolini još dve.
Dobro organizovane multikulturalne zajednice na Kopaoniku počinju da stagniraju sa padom Despotovine pod tursku vlast 1459. godine. Od kraja XVII veka, pa do druge polovine XIX veka proizvodnja obojenih i plemenitih metala je bila sasvim sporadična.
Susret kultura u antici i srednjem veku
Kopaonik je zbog svog rudnog bogatstva bio primamljiv resurs kako u antici, tako i u srednjem veku budući da su eksploatacija i prerada mineralnih sirovina uticale na brojne privredne grane. Materijalni ostaci starog rudarenja razasuti su širom planine, 250 topionica i preko 12 000 različitih radova kao što su okna, potkopi, šljakišta i pinge. Kopaonik je u žižu rimskog interesa ušao zbog primarne eksploatacije srebronosnog olova koje je u rudonosnim rejonima oko Plane, Šipačine i Belog Brda imalo i primese zlata, dok se samorodno zlato dobijalo ispiranjem u području oko Plane, Kremićke reke i u dolini Rasine.
Na Kopaonik najpre dolaze Rimljani vođeni ekonomskim interesima, a u srednjem veku pristižu i stranci sa Zapada, pretežno Kotorani, Dubrovčani i Sasi. Priliv stanovništva i njihov susret sa autohtonim stanovnicima može se pratiti na osnovu istorijskih izvora, arheoloških artefakata i toponomastičkih podataka. Polazeći od samog imena planine čije se semantičko određenje nije bitno menjalo kroz kulturnu istoriju (na primer u mletačkim izvorima Montagna dell’ argento, u turskim izvorima Gümüş dağ) može se zaključiti da su planinu nastanjivali pripadnici različitih kultura. Rudarska terminologija takođe ukazuje na različite kulturne uticaje, posebno saške, sačuvane u stručnim terminima nemačkog porekla (ceh, šaht, štoln, valtruk, urburar... ) koji su na Kopaoniku posvedočeni toponimima Štol i Štovna, u značenju prokop u rudniku. Brojni toponimi slovenskog porekla sačuvani u jezičkoj baštini kopaoničkog kraja ilustruju socijalnu strukturu srednjovekovnog stanovništva, poput naziva: Kneževo, Kneževica, Kneževa livada; Gradac, Gradište, Gradački potok, Caricki breg, Carine, Trgovište, Selište... Na prisustvo i značaj sokolara u srednjovekovnoj srpskoj državi ukazuju nazivi Đerekare, Đerekarska čuka i Đerekarska reka potekli iz grčkog jezika (prema grč. γερακάρι(ο)ς ’sokolar’).
Istraživanja pojedinih arheoloških lokaliteta potvrdila su multikulturalnost kopaoničkog područja i formiranje različitih sociokulturoloških slojeva. U podgorini Srebrne planine, u pitomijim predelima Ibarske doline nalaze se dva značajna lokaliteta nastala na prostoru bogate rudarske tradicije: Lanište u Korlaću i Dobrinac u Rvatima. Na Laništu je otkrivena rudarska nekropola koja pruža značajne podatke o društvenom raslojavanju u kasnoj antici i romanizaciji ovih krajeva, dok je u Rvatima reč o ostacima rimskih objekata koji upućuju ili na postojanje administrativno-upravnog centra na zapadnom Kopaoniku ili na rimsko seosko imanje u III/ IV veku.
Na nekropoli u Laništu jasno su razgraničena dva nivoa sahranjivanja, jedan koji pripada II veku, kremiranim pokojnicima domorodačkog stanovništva i drugi koji pripada IV veku, vremenu kada se sahranjuju inhumirani pokojnici, pripadnici kasnoantičke lokalne aristokratije. Kulturološko razgraničenje izvršeno je na osnovu bogatih grobnih priloga, posebno u rimskim grobovima u kojima su pronađene keramičke posude, stakleni pehari, zlatni i srebrni nakit, antički novac, ogrlice od staklene paste ...
Na lok. Nebeske stolice, podno Pančićevog vrha, nalaze se ostaci stambenih objekata iz vremena rimske dominacije na prostoru Dardanije, datovani na osnovu otkrivenih moneta rimskih careva u III i IV vek. O svakodnevnom životu u ovom naselju nastalom zbog rudnih potencijala u neposrednom okruženju, govore pronađeni upotrebni predmeti kao što su fragmenti keramičkih i staklenih posuda, delovi narukvica od staklene paste, fragmentovane ogrlice i rimske fibule (kopče). Državni službenici koji su na Nebeskim stolicama povremeno boravili zbog rudarskih poslova nosili su tzv. krstaste fibule, proizvođene u drugoj polovini IV veka.
Severno od navedenih objekata, na 1800 m nadmorske visine, na jednoj zaravnjenoj platformi nalaze se temeljni ostaci ranohrišćanske bazilike, u narodu poznate kao Crkvina Svetog Prokopija. Na podu je otkriven mozaik sa geometrijskim i figuralnim motivima, među kojima se izdvajaju ptica i riba sa svojim simboličkim vrednostima u ranohrišćanskoj ikonografiji. Bazilika je nekada bila reprezentativna građevina jer je osim podne dekoracije imala freskopisane zidove na šta ukazuju usitnjeni fragmenti živopisa, a u naosu polijelej od koga je sačuvan samo krst.
Bazilika na Nebeskim stolicama je posebna po tome što predstavlja svojevrsni kalendar jer je svojom uzdužnom osom usmerena ka tački izlaska sunca letnjeg solsticijuma, tako da prvi snop sunčevih zraka koji pada kroz oltarski prostor označava najduži dan u godini. To je dan kada sunce postiže najveću podnevnu visinu, kada prividno zastane i kada počinje da se “obraća”.
Na osnovu dosadašnjih istraživanja može se pretpostaviti da se na dominantnom uzvišenju odakle se sagledava znatan deo rimske provincije Dardanije u V/VI veku nalazio važan kultni centar, dok se naselje nalazilo nešto niže, najverovatnije na brdu Čučaica sa ostacima ranovizantijskog utvrđenja.
Na suprotnoj strani od Čučaice, na istočnim padinama Kopaonika, u selu Gornje Leviće, na visini od 1089 m smešteno je utvrđenje Gradac koje ima odličnu vizuelnu komunikaciju sa Nebeskim stolicama. Unutar moćnih bedema otkriveni su stambeni i sakralni objekti među kojima su najznačajniji ostaci ranohrišćanske bazilike i jednog objekta za čuvanje hrane iz V/VI veka (fragmenti pitosa, lonaca i ranovizantijskih amfora). Za razliku od većine drugih utvrđenih naselja u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva koja nestaju uporedo sa zamiranjem vizantijske vlasti na ovom prostoru, život u Gornjim Levićima se nastavio u IX/X veku, sudeći na osnovu pronađenih delova konjaničke i konjske opreme (konjske žvale, kopče, mamuze).
Treći ranohrišćanski lokalitet, Dub u selu Mala Vrbnica, nalazi se u samoj podgorini Kopaonika na granici sa Župom i na nadmorskoj visini od 550 m. Odabrana pozicija pružala je dobre mogućnosti kontrole puteva koji su iz rudonosnih oblasti vodili ka pitomim dolinama Rasine i Pomoravlja. Na ovom uzvišenju otkriveni su temeljni ostaci bazilike sa ranohrišćanskim fragmentima kamene dekorativne plastike (V/VI vek) koja je nekada činila deo enterijera. Fragmenti su ukrašeni floralnim i figuralnim motivima među kojima se nalaze i oni sa karakterističnim hrišćanskim predstavama kao što su krst i riba. Jedan od otkrivenih dekorativnih elemenata sa oštećenim latinskim natpisom, ostao je da potvrđuje proces romanizacije krajeva u graničnoj zoni kopaoničkih padina i pitomih župskih terena.
Srednjovekovni period na Kopaoniku obeležen je uzletom rudarstva u vreme dolaska Sasa i formiranjem novih rudarskih naselja. O mineralnom bogatstvu Srbije sa divljenjem i ushićenjem govorili su pojedini putopisci, poput Francuza, dominikanca Gijoma Adama, koji je u prvoj polovini XIV veka zabeležio: „Srbija ima pet rudnika zlata, isto toliko srebra, u njima rudari neprestano rade. U različitim mestima ima takođe mešovitih rudnika, zlatno-srebrnih. Kogod pridobije tu zemlju, steći će lep nakit, najdragoceniji ovog veka“. U podsticajnoj privrednoj klimi, među zanatima je posebno mesto pripadalo zlatarstvu, u okviru koga se razvio specifičan način obrade srebrnih predmeta poznat kao „srpski način“ (ad modum sclavorum).
Kopaonički rudnici u Trepči, Plani, Koporiću, Zaplanini, Livađu, Belasici i Kovačima imali su značajan udeo u celokupnoj proizvodnji plemenitih metala u Srbiji, a Srbija u Evropi. Na osnovu izvoza koji je išao preko Dubrovnika, utvrđeno je da je Srbija početkom XV veka pokrivala više od 1/5 ukupne evropske proizvodnje srebra. O dobrim odnosima između stranaca i lokalnog stanovništva svedoči podatak da je jedan poznati dubrovački trgovac Koporiću zaveštao srebro za jednu relikviju.
U severnom delu kopaoničkog rudarskog basena, na visini od 1000 m leži veoma značajan srednjovekovni rudarski centar, Plana, sa oko 300 kuća koliko su u to vreme brojali primorski gradovi Bar i Budva. U naselju su nekada postojale dve crkve, od kojih su ostale samo ruševine. Jedna je bila pravoslavna, a druga katolička namenjena Kotoranima, Sasima i Dubrovčanima koji su u Plani imali i svog konzula. O značaju naselja govore dubrovački pisani izvori koji pominju kovnicu novca, kao i diplomatske odnose između despota Đurđa Brankovića i mletačkog poslanika Frančeska Kvirinija.
Celokupni život u Plani morao je biti dobro uređen u svim segmentima, kako bi naselje u kome su živeli pripadnici različitih naroda, konfesija i zanimanja dobro funkcionisalo. Snabdevanje naselja pijaćom vodom, uz obezbeđenje tehničke vode za metalurške poslove bio je egzistencijalni uslov budući da tehnološki procesi kao što su ispiranje zlata, ispiranje rude i rad topionica nisu bili mogući bez vode. Pitanje vodosnabdevanja u Plani bilo je rešeno izgradnjom gravitacionog vodovoda u XII veku koji je vodu dovodio sistemom slobodnog pada do rudarskih revira. Poseban vodovod je bio namenjen snabdevanju meštana pijaćom vodom. Sa aspekta savremenog čoveka, vodovod je podrazumevana kategorija ali ne treba zaboraviti da je u srednjovekovnoj Srbiji izgradnja vodovoda predstavljala pravi hidrotehnički poduhvat.
Najznačajniji centar srednjovekovne Srbije za preradu gvožđa nalazio se u Kovačima, nedaleko od Plane. O njegovom hrišćanskom stanovništvu govori srednjovekovna nekropola Temenjača, sa preko 150 nadgrobnih belega. Plana i Kovači, sa naseljima u neposrednom okruženju, mogli su imati između 10 000-15 000 stanovnika (zanatlije, rudari, topioničari, trgovci, bez stočara i zemljoradnika). O njihovim živim aktivnostima rečito svedoče brojni toponimi kao što su: Lokve, Kiža, Ceovište, Plakaonica, Šljakište, Kolska reka, Planska reka, Kovačka reka, Rimska ili Majdanska brazda, Carine, Trgovište, Pazarište...
Na drugoj strani planine, na njenim istočnim padinama a ispod Suvog rudišta, nalazila se Zaplanina, dubrovačka kolonija i centar rudarskih poslova istočnog Kopaonika. Naselje je ležalo neposredno pod Vojetinom (1.558 m), starim i savremenim rudnikom olova, na potesu sa ruševinama nekadašnjih kuća, ostacima kule, sa Crkvinom i fragmentovanim srednjovekovnim vodovodnim cevima.
Jugoistočno od Zaplanine leži još jedna dubrovačka kolonija, Belo Brdo, u kojoj su zabeležana imena dvojice domaćih meštana koji su bili zlatari, Raja i Nikola. Severozapadno od Zaplanine, na padinama između Brzećke i Srebrnačke reke nalazi se dubrovačka kolonija i rudarski revir u Livađu, sa sedištem upravnika samokovskih i graševačkih topionica. Livađe je bilo dobro povezano sa drugim rudarskim naseljima jer je kroz naselje prolazio krak srednjovekovnog puta koji je dolazio preko sela Šipačina i Suvog rudišta .
I na kraju, bićemo slobodni da zaključimo da je Kopaonik čudesna planina koja u svojim nedrima još uvek skriva čitavo bogatstvo starih vremena, koje su istraživači tek dodirnuli, a koje baca potpuno novo svetlo na kulturnu istoriju ovog kraja.