Područje Banata smešteno je na krajnjem jugu Panonske nizije, unutar prirodnih granica: reka Dunav i planinskog venca Karpata u Rumuniji. U toj oblasti, u 18. veku, susretala su se Austrijsko, Mađarsko i Tursko carstvo. Cilj svakog od njih bio je posedovanje teritorije Banata. Ako osvoje Banat, Turskoj se otvara put za Budim i Beč. Na drugoj strani, ako pređu Dunav, Austrija i Mađarska ulaze na teritoriju tadašnje Turske i mogu dalje na jug.
Te pretenzije bile su razlog za česte, dugogodišnje sukobe i ratove u Banatu. Relativno konačan rasplet i podela teritorija dogodila se u 18. veku, kada je 1739. okončan rat i potpisan „Beogradski mir“.
Opovo, Tradicionalna banatska kuća iz 1934. godine, ukrašena stubovima i sa godinom izgradnje na fasadi
Ali, kao što je poznato, međudržavni ugovori najčešće nisu bili konačna rešenja. Zato, i nakon potpisanog mira, uključene strane nastojale su da pronađu strategije da sačuvaju spornu teritoriju. Austrija i Mađarska napravile su planove da sigurnije i trajnije zaštite svoje granice od Turske. Odlučile su da organizuju intenzivnu kolonizaciju Banata lojalnim stanovništvom i formiraju odbrambenu, vojnu liniju. Sastavni delovi planova bili su strateško osnivanje i urbanizacija sela i unapređenje okoline naselja.
Planska i sistematska urbanizacija Banata počela je sredinom 18. veka i trajala do sredine 20. veka.
Farkaždin
Pravoslavna crkva Presvete Bogorodice najstariji je sačuvani objekat u Farkaždinu.
Izgrađena je za tri godine. Završena je 1850. godine.
Od početka 18, pa do sredine 20. veka Banat je bio ciljna oblast organizovanih, masovnih kolonizacija stanovništva, koje su se odvijale u više ciklusa. Prva je bila u periodu od 1700. do 1764, poslednja posle Drugog svetskog rata, do 1950. godine.
Tokom tog periodu, pored starosedeoca Srba i Rumuna, kolonizacija je uključila Mađare, Bugare, Slovake, Čehe, Rusine, Kozake, Italijane, Špance, Francuze, Jermene, Jevreje, Cigane i Arbanase. Konačno, u 18. i 19. veku kolonisti su naseljeni u blizu 150 banatskih sela na teritoriji današnje Srbije. Do osnivanja Banatske vojne granice kolonisti su naseljavani u komorska sela, koja su bila pod jurisdikcijom Kraljevske komore. Kada se završio Drugi svetski rat, Kraljevinu Jugoslaviju zamenila je, u okviru sličnih granica, Federativna narodna republika Jugoslavija (FNRJ). Jedna od prvih aktivnosti nove vlasti, u periodu 1945-1950, bila je organizacija nove kolonizacija Vojvodine i Banata. Kolonizacijom su obuhvaćeni građani svih republika FNRJ, izuzimajući koloniziranje malobrojnih Slovenaca.
Deliblato, Ušorene seoske kuće, izgrađene pre Drugog svetskog rata
Potpisani mirovni ugovori u prvoj polovini 18. veka nisu okončali teritorijalne pretenzije Turske prema Banatu. Zato je Marija Tereza odlučila, da područje uz Tisu i Dunav, obezbedi prisustvom stajaće vojske. Zvanično, Banatska vojna granica formirana je 1764. godine ukazom Marije Terezije. Obuhvatila je područje uz Tisu i Dunav. Za smeštaj vojnih jedinica predviđena su postojeća naselja, ali i izgradnja novih naselja.
Pravila urbanističkog uređenje sela propisala su:
Topologija sela ima oblik pravougaonika, što omogućava konzistentno širenje.
U centru sela je trg, koji u vojnim naseljima služi za vojni egzercir.
Oko trga nalaze se javni objekti: vojni, administrativni, škola, crkve, ambulanta.
Kuće su ušorene, postavljene po liniji, uz samu ulicu i slično.
Orlovat, Zgrada Graničarske straže iz 1869.
Sefkerin, Seoska kuća iz tridesetih godina 20. veka
Idvor, Rodna kuća Mihajla Pupina, sagrađena polovinom 19. veka
Deliblato, Barokna crkva Svetog Nikole u Deliblatu završena je 1886. godine
Urbanistički planovi graničarskih naselja, osim vojnih objekata, uključili su i izgradnju javnih, civilnih objekta. Od nacionalne i religijske pripadnosti stanovništva sela zavisilo je koje će crkve i škole u selu da budu izgrađene. Na primer, kada su Srbi bili u većini, građene su pravoslavne crkve i otvarane srpske škole. Isto pravilo primenjivano je u mestima, u kojima su živele druge nacionalnosti i druge religije.
Deliblato, Mesna kancelarija, Administrativna zgrada na trgu u centru Deliblata iz 19. veka
Organizovana izgradnja škola i crkava počinje već na početku perioda kolonizacija. Prvi objekti građeni su od drveta, nabijenog blata, trske i slično. Objekti, izgrađeni do polovine 18. veka, stradali su požarima, rušeni su u ratovima, ili korišćeni materijal nije obezbedio duže trajanje, pa nisu sačuvani. Nakon osnivanja Banatske vojne granice, škole i crkve grade se pretežno od tvrdog i postojanog materijala. Najveći broj sačuvanih objekata potiče iz 19. i 20. veka.
Jedna od najstarijih sačuvanih seoskih škola u Banatu je Srpska veroispovedna osnovna škola u Idvoru. Sagrađena je 1843. godine. Iz te škole Mihajlo Pupin počeo je da vlada naukom i svetom. Pupin je rođen 1854. godine. Prve razrede završio je u Idvoru, zatim u nemačkoj školi u Perlezu. U Pančevu je do 1872. pohađao Građansku školu i Gimnaziju. Ostatak školovanja nastavio je krajem 1872. godine u Pragu.
Idvor, Srpska veroispovedna osnovna škola u Idvoru
Na samom početku intenzivnih kolonizacija uočeni su veliki problemi zbog nedostatka zdrave vode za piće i svakodnevnu upotrebu. Zato su u centrima sela, od početka 18. veka bušeni arteski bunari. O tome govori arhivski dokument iz 1808. godine: „Ratna kancelarija u Temišvaru 1808. zahteva od Nemačko-banatske graničarske regimente, da oficirima, podoficirima i redovima minerima, koje je prema zahtevu Slavonske generalne vojne komande poslala u Petrovo Selo radi izgradnje bunara, isplaćuje plate i da ove troškove uključi u obračun ukupnih troškova gradnje“.
Deliblato, Arteski bunar iz tridesetih godina 20. veka
Osim nestašice vode, stalni problem banatskih sela bili su požari. Razlog su lako zapaljivi građevinski materijali: drvo i trska. Sa ciljem da zaštita i gašenje požara budu što je moguće efikasnije, počev od druge polovine 19. veka u banatskim selima osnivaju se dobrovoljna vatrogasna društva (DVD). Da bi se omogućilo stalno dežurstvo, građeni su vatrogasni domovi i nabavljana je potrebna vatrogasna oprema. Tako, od kraja 19. veka panoramama banatskih sela dominiraju osmatrački tornjevi domova DVD. Izgrađeni su po tipskom projektu i još uvek postoje u centrima većine vojvođanskih sela.
Idvor, Dom DVD, izgrađen 1882.
Kada je 1872. godine ukinuta Banatska vojna granica vojni objekti prenamenjeni su, a na prostoru vojnih vežbališta podignuti su seoski parkovi. Većina parkova u centrima banatskih sela sačuvana je do danas. Posebno se izdvaja gradski park u Opovu.
Ivan Meštrović, Pali anđeo (Opovo, novembar 2010)
Skulptura se nalazila ispred Galerije „Jovan Popović“. Posle krađe skulptura Simeuna Roksandića „Pali anđeo“ preseljen je u Beograd, na Kalemegdan.
Krajem 18. veka u banatskim selima počinje profesionalno i socijalno diferenciranje stanovništva. Obrazovaniji i imućniji su oficiri, državni službenici, zanatlije, trgovci, sveštenici, lekari. Manje imućni su zemljoradnici. Imovno stanje porodica projektovalo se na lokaciju, tipologiju i arhitekturu kuća. Kuće bogatijih familija najčešće gravitiraju ka centru sela. Kuće manje bogatih pozicionirane su prema periferiji sela, ka njivama, pustarama i ritovima. Početkom 19. veka, kao posledica socijalnog raslojavanja, u selima postoje dve vrste kuća: kuće građanskog (varoškog) tipa i kuće seoskog tipa.
Nakon jednog veka, druga generacija varoških kuća u banatskim selima završila je životni ciklus. Zato, sačuvano arhitektonsko nasleđe većinom pripada periodu od kraja 19. veka, do početka Drugog svetskog rata. Posle Drugog svetskog rata nove varoške kuće građene su vrlo retko, već su samo neke od postojećih povremeno adaptirane.
Položaj kuće prema ulici određivala je vrsta kuće. Varoške kuće postavljaju se uz ulicu po dužini i na ćoškovima ulica. Standardna širina placa uslovila je da ulazi u dvorište budu deo kuće, takozvani „suvi ulaz“.
Kačarevo, Adaptirane varoške kuće u nizu, sa „suvim ulazima“ s početka 20. veka
Intenzivna izgradnja seoskih kuća počela je sredinom pedesetih godina 18. veka. Povod su bile kolonizacije i osnivanje Banatske vojne granice. Građene su po pravilima i planovima, kojima su definisane vrste kuća, materijali za izgradnju, ušoren položaj prema ulici, raspored objekata na placevima, kao i ostali uslovi i detalji.
Kačarevo, Ušorene seoske kuće izgrađene oko tridesetih godina 20. veka
Seoske kuće su prema ulici postavljene po širini. Zato je ostalo dovoljno prostora, pa su ulazi u dvorišta samostalni i najčešće pomereni u odnosu na kuću.
Orlovat, Kuća sa zabatom, ukrasnim stubovima i košem do ulice
U 18, 19. i početkom 20. veka u evropskoj arhitekturi smenjuju se klasicizam, neoklasicizam, romantizam i njihovi prelazni oblici. S obzirom da je Banat bio na ivici carstava, dalje od Beča i Pešte, aktuelni arhitektonski stilovi kasnili su. Konačno, stigli su barok i neobarok, klasicizam i neoklasicizam, romantizam, pa ih je sve promešao eklektizam.
Javne zgrade smeštene su oko centralnog seoskog trga. Pozicionirane su uz regulacionu liniju ulice, na ćošku dve ulice, ili su izdvojene od ostalih objekata. Arhitektonski stilski elementi prepoznatljivi su na upravnim zgradama. Često se koristi eklektički objedinjena mešavina stilova. Dekoracija ulične fasade je bogata. Geometrijski i floralni motivi aplicirani su na sve delove fasade: zidove, vrata i prozore.
Kačarevo, Nekadašnja upravna zgrada iz 1798. godine
Poredeći stilove kuća varoškog i seoskog tipa očigledno je da bogatiju dekoraciju imaju fasade kuća varoškog tipa. Stilski elementi na fasadama izraženi su plastičnom dekoracijom zida, prozora, vrata. Najčešći su geometrijski i floralni motivi
Kuće seoskog tipa jednostavne su. Glavni dekorativni deo fasade je zabat (kalkan), vertikalni završetak fasade. Pod uticajem baroka često je izvijen i dekorisan floralnim motivima. Ponekad se na vertikalnim ivicama fasade nalazi dekoracija u formi klasičnog, grčkog stuba.
Najprepoznatljiviji arhitektonski element fasade banatske seoske kuće je zabat, kojim se fasada završava. Najčešće je sa elementima baroka, koji je primenjen u obliku izvijenog, ukrašenog luka. Javlja se kod kuća s kraja 19. veka, ali prisutan je kod kuća izgrađenih posle polovine 20. veka.
Baranda, Kuća sa izvijenim, baroknim zabatom iz 1965. godine
Zaključak
Procesi kolonizacije i formiranja Banatske vojne granice uključili su plansku izgradnju novih i obnovu postojećih naselja. Izrađeni su detaljni urbanistički planovi, koji su primenjivani širom Banata. Planovima su definisani: topologija sela, organizacija ulica, tipologija javnih i privatnih objekata, struktura domaćinstava i okolina sela. Posebno je važno, da je jedan od osnovnih ciljeva planskog urbanog razvoja sela i privatnog prostora stanovnika, bio unapređenje njihovog života. Reč je o svakodnevnim društvenim, obrazovnim, kulturnim, tradicionalnim i verskim potrebama.
Projekat „Zaboravljena arhitektura banatskih sokaka” realizovan je tokom 2022. godine. Terensko istraživanje sprovedeno je u cilju istraživanja i dokumentovanja postojećeg stanja starih objekata i arhitekture banatskih sela.
Opšti zaključci su:
Smanjen je broj očuvanih javnih i privatnih objekata. Postoji nekoliko razloga: starost zgrade; nisu urađene potrebne popravke i rekonstrukcije; funkcionalnost kuća ne odgovara potrebama i navikama današnjeg vremena, pa ih vlasnici ruše; kuće su napuštene itd.
Ima primera javnih objekata i kuća koje su očuvane i adaptirane
Tokom pojedinih restauracija značajno je narušena autentičnost objekta.
U današnje vreme gotovo je nemoguće naći banatsku ulicu sa očuvanim, autentičnim ambijentom.
Jasno je da svaka zgrada ima svoj životni ciklus: planiranje, izgradnja, korišćenje i rušenje. Prihvatljivo je da nova kuća zameni staru. Međutim, današnje nove zgrade potpuno menjaju nekadašnji, prepoznatljiv ambijent banatskog sela. Ne uspostavljaju kontinuitet sa elementima prethodnih urbanističkih rešenja; poništavaju regulacionu liniju ulice; donose haotične i neodređene arhitektonske stilove itd.
Očigledno, teško je zaustaviti dosadašnju, haotičnu praksu i uspostaviti novu prepoznatljivu atmosferu u banatskim selima. Međutim, za početak, bilo bi korisno prelistati stare urbanističke planove i pravila, prilagoditi ih novom vremenu i primeniti ih. Srećom, u banatskim selima još ima dovoljno prostora. Zato, više slučajno nego namerno, topologija većine sela prati stare urbanističke planove: pravilna topologija sela i široke ulice.
Banatska vojna granica ukinuta je 1872. Poslednje organizovane kolonizacije okončane su sredinom 20. veka. Iako je Banat pripadao različitim državama, propisana pravila urbanizma primenjivana su više od 200 godina. Za to vreme, više od 150 sela u Banatu u potpunosti je organizovano. Konačno, može se pretpostaviti, a bez egzaktnih dokaza, da je urbanizacija Banata (uključujući ostatak Vojvodine i Rumunije) jedna od najvećih i najsveobuhvatnijih u svetskoj istoriji.
Rezultati, do kojih se došlo tokom realizacije projekta o banatskim selima, trajno su arhivirani, objavljeni i dostupni na veb stranicama Magazina za nacionalnu geografiju, kulturu i tradiciju - Srbija plus (http://www.srbijaplus.net/arhitektura-banata.htm).
Napomena:
Tekst prezentuje deo rezultata projekta „Zaboravljena arhitektura banatskih sokaka”, koji je Agencija Infotrend, uz podršku Ministarstva kulture i informisanja RS, realizovala tokom 2022. Detaljni rezultati projekta publikovani su na veb portal Magazina za nacionalnu geografiju, kulturu i tradiciju - Srbija plus: www.srbijaplus.net)